Shqipëria ka bërë përparime të rëndësishme drejt arritjes së barazisë gjinore, duke përmbysur hendekun gjinor në arritjet e arsimit të lartë, duke rritur pjesëmarrjen politike dhe rolet drejtuese të grave, duke ulur hendekun gjinor në paga, përmirësuar rezultatet shëndetësore dhe aksesin në burime financiare, ndër të tjera. Pavarësisht këtyre arritjeve, veçanërisht në formimin e kapitalit njerëzor, gratë nuk kanë arritur t’i shfrytëzojnë këto përfitime në tregun e punës. Hendekët gjinorë vazhdojnë të ekzistojnë në pjesëmarrjen në fuqinë punëtore dhe punësim. Në vitin 2023, shkalla e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore për gratë ishte 69.8% krahasuar me 81.0% për burrat. Po ashtu, normat e punësimit tregojnë një diferencë prej 10.3 pikë përqindje midis burrave dhe grave. Ky hendek vazhdon edhe tek ata që kanë arsim të lartë.
Ndër faktorët kryesorë që pengojnë gratë të përdorin në mënyrë produktive akumulimin e kapitalit të tyre njerëzor dhe të rrisin pjesëmarrjen në tregun e punës është mungesa e shërbimeve të kujdesit dhe përgjegjësia për punën e papaguar të kujdesit. Gratë, veçanërisht ato me fëmijë të vegjël, janë pjesëmarrëset më të mëdha në aktivitetet e kujdesit të papaguar dhe punët shtëpiake në Shqipëri. Kujdesi për fëmijët mbetet kryesisht përgjegjësi e grave, pavarësisht statusit të tyre të punësimit. Përdorimi i pamjaftueshëm i kapitalit njerëzor të grave në tregun e punës ka pasoja ekonomike jo vetëm për barazinë gjinore, por edhe për ekonominë në tërësi. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në një vend me nivele të larta informaliteti, një popullsi që plaket dhe rritje të emigracionit. Vlerësimet tregojnë se adresimi i pabarazive gjinore në punësim mund të sjellë një rritje prej 12% të Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB) për frymë.
Vlera dhe rëndësia e ekonomisë së kujdesit
Puna e papaguar e kujdesit e kryer në Shqipëri në vitin 2022 vlerësohet të jetë e barabartë me më shumë se 1,319,000 punonjës me kohë të plotë, ku gratë përbëjnë 86% të kësaj pune. Kjo punë e papaguar përfaqëson 89.9% të ekonomisë së kujdesit, duke nxjerrë në pah pjesën e madhe “të padukshme” të punës së kujdesit. Pjesa tjetër prej 11.1%, pjesa “e dukshme” e ekonomisë së kujdesit, përfshin punonjës në sektorë formalë si arsimi, shëndetësia dhe shërbimet sociale, si dhe punonjës të shërbimeve shtëpiake dhe personale në sektorë të tjerë. Në përgjithësi, gratë përbëjnë 84.9% të gjithë ekonomisë së kujdesit. Kur vlerësohet në terma monetarë, pjesa e papaguar (e padukshme) është e barabartë me 53.1% ose 32.8% të PBB-së së zgjeruar (kur përdoret paga mesatare kombëtare), ndërsa pjesa e dukshme përbën 7.7% të PBB-së zyrtare në vitin 2021. Të marra së bashku, ekonomia e kujdesit kontribuon me rreth 61% të ekonomisë kombëtare, duke theksuar rolin e saj kritik, por kryesisht të panjohur.
Ofertimi dhe formalizimi i shërbimeve të kujdesit ka treguar se sjell shumë përfitime pozitive. Shërbimet universale të kujdesit mund të nxisin krijimin e vendeve të punës dhe të rrisin mundësitë e punësimit për gratë, të zgjerojnë bazën e kontributeve për skemën e detyrueshme të pensioneve, të rrisin të ardhurat nga taksat dhe të mbështesin rritjen ekonomike gjithëpërfshirëse. Vlerësohet se mund të krijohen rreth 16,600 vende pune për ofrimin e shërbimeve të kujdesit për fëmijët e vegjël që nuk janë të regjistruar. Këto vlerësime adresojnë kryesisht kujdesin për fëmijët, por potenciali për krijimin e vendeve të punës është edhe më i madh kur merret parasysh nevoja për kujdes ndaj të moshuarve. Aksesi në kujdes formal për të moshuarit në Shqipëri mbetet i kufizuar, pavarësisht kërkesës në rritje. Sipas ILO, rreth 91 mijë të moshuar (afërsisht 21.6% e atyre mbi 65 vjeç) kanë nevojë për kujdes afatgjatë, por më pak se 2% aktualisht marrin mbështetje formale.
Përfitime shtesë që do të rrjedhin nga krijimi i vendeve të punës janë rritja e të ardhurave të qeverisë dhe kontributeve shoqërore. Si rezultat i niveleve të larta të informalitetit, raportimit të ulët të pagave dhe pjesëmarrjes më të ulët në tregun e punës, Shqipëria ka një bazë kontribuese në tkurrje për skemën e detyrueshme të pensioneve. Norma e mbulimit të kontribuesve në sistemin e pensioneve është e ulët, duke mbuluar vetëm 42.0% të popullsisë në moshë pune 15-64 vjeç. Fatura shtesë vjetore e pagave bruto që rezulton nga krijimi i parashikuar i vendeve të punës vlerësohet në 16,340 milionë lekë (rreth 189 milionë dollarë), e shoqëruar me një rritje prej 1,886 milionë lekë (rreth 22 milionë dollarë) në të ardhurat nga TVSH dhe 4,253 milionë lekë (rreth 49 milionë dollarë) në kontributet e sigurimeve shoqërore. Këto shifra mund të jenë edhe më të larta nëse merret parasysh formalizimi i vendeve ekzistuese të punës informale. Në përgjithësi, investimi i vlerësuar i nevojshëm për të zgjeruar çerdhet dhe kopshtet për të përmbushur kërkesën aktuale arrin në 94,733 milionë lekë (rreth 1 miliard dollarë), që është e barabartë me 8% të shpenzimeve publike ose 3% të PBB-së.
Konsiderata për financimin e ekonomisë së kujdesit
Financimi i një sistemi universal të shërbimeve të kujdesit adekuate kërkon zgjerimin e hapësirës fiskale të Shqipërisë dhe një qasje holistike për mobilizimin e burimeve vendase. Sistemi tatimor karakterizohet kryesisht nga kompleksiteti dhe fragmentimi, me ndryshime të shpeshta ad hoc që kanë dobësuar stabilitetin e tij dhe kanë reduktuar transparencën. Struktura aktuale e të ardhurave bazohet kryesisht në të ardhurat nga taksat, të cilat përbëjnë rreth 58.5% të të ardhurave totale, ndërsa kontributet shoqërore – sigurimet shoqërore dhe shëndetësore – përbëjnë pjesën tjetër prej 41.5%. Përbërja e taksave në vitin 2023 përfshin TVSH-në, e cila përbën rreth gjysmën e të ardhurave nga taksat (45.5%), e ndjekur nga tatimi mbi fitimin (15.3%), akciza (13.8%), tatimi mbi të ardhurat personale (13.7%), taksat kombëtare (9.5%) dhe taksat doganore (2.2%). Të ardhurat nga taksat përbëjnë 17.8% të PBB-së, që është shumë më poshtë mesatares së BE-së prej 40.0%.
Mbledhja e të ardhurave minohet nga përjashtimet e shumta, pajtueshmëria e dobët, raportimi i ulët i të ardhurave dhe niveli i lartë i informalitetit në ekonomi. Përjashtimet nga TVSH përfshijnë një gamë të gjerë mallrash dhe shërbimesh si shërbimet financiare dhe të sigurimeve, transaksionet e pasurive të paluajtshme, transportin ndërkombëtar dhe shërbimet e lidhura, shërbimet shëndetësore dhe sociale, shërbimet arsimore, shërbimet postare, disa importe, etj. Për të zgjeruar bazën tatimore, për të rritur mbledhjen e të ardhurave dhe për të përmirësuar efikasitetin dhe barazinë e sistemit tatimor, disa përjashtime nga TVSH mund të eliminohen. Përjashtimet mund të hiqen për shërbimet private shëndetësore dhe arsimore për shkak të natyrës së tyre regresive, për ilaçet pa recetë dhe produktet e lidhura për shkak të abuzimeve, për shërbimet financiare me tarifa, shitjen e parë të pronave të reja rezidenciale dhe shërbimet e lidhura me turizmin, veçanërisht ato që lidhen me akomodimet me pesë yje, të cilat përfitojnë kryesisht të pasurit.
Adresimi i joefikasitetit në mbledhjen e të ardhurave nga taksat, eliminimi i përjashtimeve nga TVSH, reduktimi i informalitetit dhe zbatimi i taksave mbi pronën dhe karbonin ka potencialin të rrisë ndjeshëm bazën e të ardhurave të Shqipërisë. Kjo mund të sjellë përfitime deri në 5.5% të PBB-së, ku vetëm TVSH mund të përbëjë 3.7% të PBB-së. Thjeshtimi i procedurave për të reduktuar informalitetin mund të rrisë të ardhurat me rreth 0.14% të PBB-së. Për më tepër, një reformë e mirëprojektuar e taksës mbi pronën në Shqipëri ka potencialin të rrisë të ardhurat, të forcojë decentralizimin fiskal dhe të promovojë një rritje ekonomike më të qëndrueshme.
Rekomandime për politika
Financimi i shërbimeve të kujdesit është kompleks dhe nuk ka një zgjidhje unike. Qasjet efektive varen nga kuadri ekzistues i politikave, përzierja e ofrimit publik dhe privat të shërbimeve, pabarazitë rajonale dhe të ardhurave, si dhe konteksti më i gjerë ekonomik dhe fiskal. Financimi i një sistemi shërbimesh universale të kujdesit mund të ndihmojë në hapjen e hapësirës fiskale përmes të ardhurave nga taksat që rrjedhin nga rritja e punësimit dhe krijimi i vendeve të punës, si dhe kontributet në skemën e detyrueshme të pensioneve.
1. Qeveria duhet të japë përparësi rialokimit të shpenzimeve drejt investimeve që zgjerojnë kapacitetin fiskal, duke reduktuar shpenzimet që e kufizojnë atë. Për të forcuar financimin publik të ekonomisë së kujdesit, një pjesë e të ardhurave shtesë të fituara nga përmirësimi i efikasitetit të mbledhjes së taksave, reduktimi i informalitetit dhe futja e taksave të reja mund të alokohet për të zgjeruar financimin e shërbimeve të kujdesit. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në nivel bashkiak, ku mungesa e programeve buxhetore të dedikuara për arsimin dhe kujdesin në fëmijërinë e hershme kufizon aftësinë e tyre për të financuar këto shërbime dhe kapacitetin për të monitoruar shpenzimet përkatëse në mënyrë efektive. Qeveria vendore merr një transfertë të pakushtëzuar nga qeveria qendrore për të financuar arsimin parashkollor, e cila nuk përfshin fëmijët nën moshën 3 vjeç. Formula e financimit alokon 60% të burimeve për pagat e mësuesve bazuar në numrin e nxënësve, duke përjashtuar fëmijët e regjistruar në çerdhe, dhe 40% e mbetur bazuar në numrin e mësuesve. Zgjerimi i formulës së financimit për të përfshirë fëmijët në çerdhe do të garantonte burime financiare të dedikuara për menaxhimin efektiv dhe rritjen e shërbimeve të arsimit dhe kujdesit në fëmijërinë e hershme. Burime më të mëdha mund të alokohen në zonat me përqindje më të lartë të fëmijëve të vegjël, mbulim më të ulët, përqindje më të lartë të prindërve me të ardhura më të ulëta dhe lokalitete me autonomi më të dobët fiskale.
2. Për më tepër, Buxhetimi i Përgjegjshëm Gjinor në Shqipëri (BPGj) mund të jetë një pikë hyrëse për të prioritetizuar investimet publike në shërbimet e kujdesit, i shoqëruar me ndjekje të fortë në të gjitha fazat e planifikimit, zbatimit dhe vlerësimit të buxhetit, dhe më e rëndësishmja, vlerësimin e shpenzimeve aktuale dhe ndikimit të tyre. Një qasje që përfshin analizën e incidencës dhe vlerësimin e rezultateve si në nivel programi ashtu edhe në nivel sistemi duhet të adoptohet. Ndërsa BPGj është zbatuar me sukses në nivel kombëtar, ai mund të bëhet praktikë standarde edhe në nivel lokal, i shoqëruar me forcimin e kapaciteteve të stafit dhe përmirësimin e planifikimit dhe ekzekutimit të buxhetit. Për më tepër, zbatimi i reformës së taksës mbi pronën ka potencialin të rrisë autonominë fiskale të qeverive vendore duke i mundësuar atyre të gjenerojnë dhe menaxhojnë më efektivisht të ardhurat përmes taksimit të pronës dhe tarifave të lidhura me shërbimet. BPGj mund të zgjerohet gjithashtu për të përfshirë vlerësimin e ndikimit gjinor të reformave dhe politikave tatimore, përfshirë taksat mbi pronën dhe reduktimin ose eliminimin e përjashtimeve nga TVSH.
3. Për të përmbushur kërkesën në rritje për shërbime kujdesi, zgjerimi i ofrimit të shërbimeve përmes partneriteteve publike-private (PPP) dhe nismave të bazuara në komunitet mund të luajë një rol kritik në këtë zgjerim, përmes ndarjes së kostove dhe rreziqeve të ndërtimit dhe mirëmbajtjes së objekteve të kujdesit për fëmijët. PPP-të mund të jenë një mjet i dobishëm për të zgjeruar dhe përmirësuar ofrimin e shërbimeve të kujdesit nëse ato janë të rregulluara mirë dhe të dizajnuara me mbikëqyrje të fortë publike, masa për barazi për të mbrojtur ata me të ardhura më të ulëta dhe standarde të qarta të performancës. Ato mund të rrisin kapacitetin e investimeve duke mobilizuar burimet dhe ekspertizën e sektorit privat, duke lehtësuar kufizimet e buxhetit publik, veçanërisht aty ku nevojitet zgjerimi i infrastrukturës. PPP-të mund të ofrojnë gjithashtu ofrim më efikas të shërbimeve për shkak të stimujve më të fortë për efektivitet të kostos dhe zbatim më të shpejtë, si dhe ndarjen e rrezikut financiar dhe operacional midis sektorit privat dhe atij publik. Megjithatë, pa planifikim të kujdesshëm, ato rrezikojnë të minojnë aksesin, cilësinë dhe qëndrueshmërinë fiskale afatgjatë. PPP-të mund të paraqesin shqetësime për barazinë duke i dhënë përparësi fitimit mbi cilësinë dhe mbulimin universal, që është i rëndësishëm si për kujdestarët ashtu edhe për përfituesit e kujdesit. Kontratat e dizajnuara dobët mund të çojnë në kosto më të larta afatgjata për publikun, si dhe të paraqesin sfida serioze në monitorimin dhe zbatimin e cilësisë së shërbimit.
4. Shfrytëzimi i fondeve dhe granteve ndërkombëtare – veçanërisht nga Bashkimi Evropian (BE) dhe burime të tjera donatorësh – për zgjerimin e ekonomisë së kujdesit është një opsion tjetër që duhet eksploruar, veçanërisht në zonat e nënshërbyera. Instrumente të ndryshme synojnë përfshirjen sociale, barazinë gjinore, punësimin dhe zhvillimin e kapitalit njerëzor. Këto përfshijnë Instrumentin për Asistencë Para-Anëtarësimit (IPA III), Fondin Social Evropian (ESF), programet EU4Social Protection, EU4Employment, të cilat përmbajnë komponentë të lidhur me punën e kujdesit, punën e papaguar të kujdesit, infrastrukturën sociale, etj., dhe mund të përdoren për këtë qëllim. Kjo është veçanërisht e përshtatshme ndërsa Shqipëria avancon në rrugën e saj drejt anëtarësimit në BE, duke paraqitur mundësi të reja për përafrim me prioritetet e investimeve sociale të BE-së.
5. Vendosja e progresivitetit në kontributet financiare të prindërve në përpjesëtim me të ardhurat, me një kufi maksimal të tarifave (shuma maksimale që duhet të paguajnë prindërit), mund të jetë me kosto efektive dhe të rrisë aksesin në kujdesin e hershëm për fëmijët. Ndërsa progresiviteti i strukturës së tarifave mbështet prindërit me të ardhura më të ulëta, kufiri mund të forcojë mbështetjen nga prindërit me të ardhura mesatare dhe të larta. Kur këto skema kombinohen me kredi tatimore të targetuara mirë ose subvencione për fëmijët, ato mund të rezultojnë në rritje të mbulimit, disponueshmërisë dhe përballueshmërisë së shërbimeve të kujdesit për fëmijët. Shembuj të zbatimit të suksesshëm të këtyre qasjeve përfshijnë Danimarkën, Finlandën, Norvegjinë dhe rajone të ndryshme gjermane. Megjithatë, suksesi i këtyre qasjeve varet nga kapaciteti administrativ, specifikimi i dizajnit dhe ndërgjegjësimi i mjaftueshëm për të siguruar që të gjitha familjet e kualifikuara të përfitojnë, veçanërisht ato në situata të cenueshme ose informale. Në kontekstin e Shqipërisë, mungesa e shërbimeve të kujdesit për fëmijët e vegjël është veçanërisht e theksuar në zonat rurale, të cilat janë gjithashtu zona ku kapacitetet administrative lokale janë të ulëta.
6. Partneriteti dhe angazhimi i komuniteteve lokale në planifikimin, zhvillimin dhe menaxhimin e shërbimeve të kujdesit ndihmon në uljen e kostove operative duke nxitur pronësinë lokale dhe qëndrueshmërinë afatgjatë. Për më tepër, partneritetet me organizatat joqeveritare (OJQ), veçanërisht në nivel lokal, mund të mbështesin bashkëfinancimin dhe administrimin e shërbimeve të kujdesit, duke kontribuar në ngritjen e objekteve të reja dhe duke lehtësuar barrën financiare mbi sektorin publik. OJQ-të karakterizohen nga prania e fortë lokale dhe rrjetet, të cilat mund të përmirësojnë kontaktin me popullatat e margjinalizuara, të cenueshme dhe të vështira për t’u arritur. Ato mund të jenë veçanërisht të rëndësishme në zonat rurale për të mbushur boshllëqet e shërbimeve aty ku sektori publik mungon në infrastrukturë. OJQ-të mund të shërbejnë për të pilotuar modele inovative shërbimi të përshtatura për nevojat e komunitetit dhe mund të shfrytëzojnë fonde shtesë nga donatorët dhe sektori privat, duke lehtësuar barrën fiskale mbi qeverinë vendore. OJQ-të mund të forcojnë ofrimin e shërbimeve lokale përmes trajnimit, mbështetjes teknike dhe ndërtimit të kapaciteteve të ofruesve lokalë. Partneritetet me OJQ-të mund të rrisin shtrirjen, inovacionin dhe financimin e shërbimeve të kujdesit, por për të siguruar një zbatim të suksesshëm ato kërkojnë koordinim të fortë, mbikëqyrje dhe përafrim me standardet kombëtare për të garantuar ofrim të barabartë, të qëndrueshëm dhe me cilësi të lartë. Për më tepër, shërbimet e OJQ-ve shpërndahen në mënyrë të pabarabartë nëpër rajone, duke çuar në pabarazi gjeografike në akses dhe cilësi. Ato gjithashtu mund të paraqesin rreziqe për qëndrueshmërinë për shkak të varësisë së madhe nga financimi i jashtëm ose afatshkurtër i donatorëve. Ofrimi i shërbimeve përmes OJQ-ve mund të vuajë gjithashtu nga sfida të llogaridhënies dhe mbikëqyrjes, si dhe nga barrat e koordinimit.
Përfundime
Roli i ekonomisë së kujdesit, potenciali i saj dhe përfitimet e ofrimit të shërbimeve të kujdesit janë të pamohueshme dhe të dokumentuara mirë. Investimi në ekonominë e kujdesit dhe zgjerimi i disponueshmërisë dhe aksesit në shërbimet e kujdesit përfiton barazinë gjinore duke mbështetur rritjen ekonomike gjithëpërfshirëse. Krijimi i hapësirës fiskale për të mbështetur këtë investim mund të arrihet përmes mobilizimit më të madh të burimeve vendase duke ndërmarrë reforma tatimore të drejta, efikase dhe progresive, duke futur taksa të reja, duke reduktuar informalitetin dhe duke ristrukturuar shpenzimet. GRB mund të përdoret si një mjet efektiv për të kanalizuar investimet publike produktive në shërbimet e kujdesit në nivel kombëtar dhe lokal, dhe qeveritë vendore mund të fuqizohen në autonominë e tyre fiskale. Megjithëse financimi i ekonomisë së kujdesit nuk është një detyrë e lehtë, ekzistojnë modele të suksesshme të zbatimit që mund të përdoren në Shqipëri. Ndërtimi mbi PPP-të, nismat e bazuara në komunitet, disponueshmëria e fondeve të jashtme nga programet e donatorëve dhe kontributet progresive financiare të prindërve janë disa nga dispozitat që mund të merren në konsideratë për financimin e ekonomisë së kujdesit.
* Juna Miluka është dekane e Fakultetit të Ekonomisë dhe Biznesit në Universitetin e Nju Jorkut në Tiranë.
