Friedrich Nietzsche: Si arti mund t’ju ndihmojë të rriteni si person?

Për Nietzsche-n, një vepër e madhe arti ose mund të mbulojë tmerrin e realitetit ose – më mirë akoma – mund të na ndihmojë ta përballojmë atë.

Filozofi i famshëm Friedrich Nietzsche kishte një mënyrë të pazakontë për të parë artin, e cila u frymëzua nga puna e tij e hershme si filolog që studionte gjuhën dhe letërsinë e lashtë greke. Në vend që të bënte dallimin midis zhanrit, mediumit ose periudhës kohore të një vepre arti, siç bëjnë shumica e kritikëve, Nietzsche ishte i interesuar në ndërveprimin midis dy forcave krijuese që ai besonte se udhëzonin artistët.

Ashtu si shumë nga konceptet e Niçes, këto forca – të emërtuara sipas perëndive greke Apollo dhe Dionisus – janë komplekse dhe të vështira për t’u përcaktuar. Arti i frymëzuar nga Apolloni, perëndia i së vërtetës dhe i profecisë, është racional, konstruktiv dhe idealist, ndërsa arti i frymëzuar nga Dionisi, perëndia i verës dhe i argëtimit, është emocional, instinktiv dhe shpirtëror. Arti apolonian është reflektues: ai i ndihmon njerëzit të kuptojnë rrethinën e tyre, të identifikojnë dhe zgjidhin problemet dhe të sjellin rregull në një botë kaotike. Arti dionizian është i rrënjosur në përvoja dhe shijon kaosin. Bëhet fjalë për ekzistencën në botë në vend që të shqyrtohet vetë natyra e ekzistencës. Shfaqet një përshtypje e përgjithshme e dualitetit: arti apolonian kërkon të zgjidhë kontradiktat që përcaktojnë realitetin tonë; arti dionizian lind nga vendimi për të pranuar realitetin ashtu siç është, pa bërë pyetje.

Arti mund të jetë njëkohësisht apolonian dhe dionizian në natyrë; ajo që kishte rëndësi për Niçen ishte raporti. Idealisht, arti duhet të jetë pjesë e barabartë apoloniane dhe dioniziane, por kjo rrallë ndodh. Siç argumenton Niçe në librin e tij “Lindja e tragjedisë“, kjo ndodh sepse shoqëria moderne ka arritur të vlerësojë cilësitë apoloniane të artit mbi homologët e tyre dionizianë. Niçe tregon me gisht ndikimin dhe popullaritetin e qëndrueshëm të Sokratit, babait themelues të filozofisë perëndimore, i cili i nxiti bashkëkohësit e tij të mbështeteshin te arsyeja për të mbajtur nën kontroll emocionet e tyre shkatërruese dhe vetëshkatërruese.

Niçe nuk ishte dakord me Sokratin. Ne nuk jemi makineri; ne ndiejmë aq sa mendojmë dhe arti që i drejtohet vetëm racionalitetit tonë nuk arrin të trajtojë një aspekt thelbësor të përvojës njerëzore. “Ne do të bëjmë shumë për shkencën e estetikës,” shkroi ai në “Lindja e Tragjedisë“.

…pasi ne perceptojmë jo thjesht nga konkluzionet logjike, por me sigurinë e menjëhershme të intuitës, se zhvillimi i vazhdueshëm i artit është i lidhur me dualitetin apolonian dhe dionizian: ashtu si riprodhimi varet nga dualiteti i sekseve, duke përfshirë grindje të përhershme periodike dhe rakordimet ndërhyrëse.
Një ekuilibër i përsosur midis cilësive apoloniane dhe dioniziane të artit, sipas Niçes, mund të gjendet në tragjeditë greke para-Sokratike. E para manifestohej në formën e dialogut, ndërsa e dyta shprehej përmes korit dhe muzikës.

Art dhe afirmim
Tani që kuptojmë se si Friedrich Nietzsche e interpretoi artin, është koha të diskutojmë idetë e tij mbi rolin që ai luan në jetën tonë të përditshme. Për shkak se këto ide ndryshuan gjatë jetës së tij, është më mirë t’i shqyrtojmë ato krah për krah në vend që të debatojmë se cila prej tyre përbënte mendimin e tij përfundimtar.

Ashtu si arti mund të jetë njëkohësisht apolonian dhe dionizian, po ashtu mund të shërbejë për qëllime të shumta, në dukje kontradiktore njëherësh. Në Vullnetin për pushtet, Niçe argumenton se arti – veçanërisht arti apolonian – është, në thelbin e tij, një iluzion që na mbron nga realiteti, nga pashmangshmëria e vuajtjes dhe vdekjes. “Që një filozof të thotë: “i miri dhe i bukuri janë një”, është turp,” shkruan ai në atë libër, “nëse ai vazhdon të shtojë, “gjithashtu e vërteta“, duhet të mos e dëgjoni atë. E vërteta, përfundon ai, “është e shëmtuar. Ne zotërojmë art që të mos humbasim të vërtetën.”

Nietzsche shkroi diçka të ngjashme në “Lindja e Tragjedisë“:

Arti afrohet si një magjistare shpëtimtare, eksperte në shërim. Vetëm ajo di t’i kthejë këto mendime të përziera për tmerrin ose absurditetin e ekzistencës në nocione me të cilat mund të jetohet: këto janë sublime si zbutja artistike e të tmerrshmes, dhe komike si shkarkim artistik i vjelljes së absurdit.

Arti apolonian mund të parashikojë realitete alternative ku problemet e botës reale zgjidhen ose shpërfillen. Megjithatë, nuk mund të na ndihmojë të përballemi me realitetin ashtu siç është. Pikërisht këtu hyn arti dionizian, irracional dhe eksperiencial. “Dioniziani përshkon shpirtin njerëzor me një frymë që, ndryshe nga apoloniani, nuk e hijeshon thjesht të vërtetën dhe dhimbjen e jetës,” shpjegon në një artikull profesori i filozofisë David Evenhuis. “Në vend të kësaj, dioniziani kënaqet me gjithçka që është e ashpër dhe kontradiktore, duke pohuar jo vetëm gëzimin, por edhe vuajtjen.”

Niçe e njohu këtë qëndrim proto-“ajo që nuk më vret, më bën më të fortë” në tragjeditë e tij të preferuara greke, të cilat, vazhdon Evenhuis, tregonin histori të “njerëzve që u përballën me ashpërsinë ekstreme të jetës dhe, pavarësisht kësaj, jetuan për të pohuar ekzistencën e tyre.” Ai e pa atë edhe në panteonin grek, i cili, në ndryshim nga fetë monoteiste që pasuan, nuk i organizoi perënditë e tij sipas linjave të së mirës dhe së keqes. Më në fund, ai e pa atë në festimet greke të mbajtura për nder të Dionisit, ku konventat e zakonshme shoqërore u hodhën nga dritarja, në mënyrë që pjesëmarrësit të mund të “humbisnin” përkohësisht nga këndimi i ethshëm dhe vallëzimi i furishëm, njësoj siç parashikonte Nietzsche që kishin bërë paraardhësit e tyre në agim të kohës dhe të vetëdijes.

Nietzsche, përfundon Evenhuis, vlerësoi një vepër arti “në bazë të asaj se si ajo lidhet me ekzistencën njerëzore. Ai art që Nietzsche e konsideron si të mirë është i tillë sepse rrit ndjenjën tonë të fuqisë dhe arti shihet si i keq kur stimulon një ndjenjë të pashëndetshme dekadence dhe degjenerimi.”

“Arti,” shkruan Nietzsche në “Lindja e tragjedisë“, “dëshiron të na bindë për gëzimin e përjetshëm të ekzistencës“. Ai vazhdon:

Vetëm ne duhet ta kërkojmë këtë gëzim jo në fenomene, por pas tyre. Ne duhet të pranojmë se gjithçka që vjen në ekzistencë duhet të jetë gati për një fund të trishtuar; ne jemi të detyruar të shikojmë tmerret e ekzistencës individuale – megjithatë nuk duhet të bëhemi të ngurtë nga frika: një rehati metafizike na shqyen për një çast nga zhurma e figurave transformuese.
Është kjo rehati metafizike – një rehati që e mposht dhimbjen e vuajtjes – që duhet ta kërkojmë kur lexojmë një libër, dëgjojmë një pjesë muzikore ose studiojmë një pikturë.

Kur vendoset në kontekstin e jetës së një personi individual, tragjedia shpesh duket e pakuptimtë dhe traumatizuese. Kur eksplorohet përmes artit, megjithatë, ai humbet thumbin e tij dhe bëhet disi i bukur, madje kuptimplotë. Nietzsche tha: “Megjithë frikën dhe keqardhjen, ne jemi qeniet e gjalla të lumtura, jo si individë, por si një qenie e vetme e gjallë, me gëzimin krijues të së cilës jemi të bashkuar“.

Burimi: Bigthink.com

Përktheu dhe përshtati: Mendimi.al