Nga Majlinda Bregu, Sekretare Gjenerale e Këshillit për Bashkëpunim Rajonal
“Çfarë mbetet nga jeta kur iluzionet zhduken? Përgjegjësia.”
Imre Kertész, fitues i Çmimit Nobel nga Hungaria, e shtroi këtë pyetje me një saktësi të dhimbshme. Sot, ajo kumbon përtej letërsisë, në politikë, ekonomi dhe krizën klimatike që po riformëson jetët tona.
Një nga iluzionet më të rrezikshme rreth ndryshimeve klimatike është se është problemi i dikujt tjetër dhe që do të ndodhë diku në të ardhmen. Ky iluzion është shkatërruar.
Si Komisionere në Komisionin Pan-Evropian të OBSH-së për Shëndetin dhe Zhvillimin e Qëndrueshëm, kam parë se ndryshimet klimatike nuk janë vetëm një emergjencë shëndetësore, por edhe një tronditës i thellë i tregut të punës.
Në të gjithë Evropën – dhe veçanërisht në Ballkanin Perëndimor – tranzicioni i gjelbër po përplaset me sisteme punësimi të brishta, duke vënë në rrezik jetesën ndërkohë që ofron shumë pak alternativa.
Gjithnjë e më shumë, ndryshimet klimatike në Ballkan, ashtu si në pjesën tjetër të Evropës, nuk janë më abstrakte – ato janë një shqetësim i përditshëm, që kërcënon shëndetin, dobëson punësimin, thellon pabarazinë dhe tensionon qëndrueshmërinë e disa prej ekonomive më të ndjeshme të Evropës.
Ndikimi njerëzor i ndryshimeve klimatike
Në Ballkanin Perëndimor, kriza klimatike nuk ka të bëjë me shkrirjen e akullnajave në rajonet polare. Ka të bëjë me termocentralet me qymyr që mbytin ajrin në Kosovë, ku emetimet nga automjetet e vjetra kontribuojnë në sëmundje kronike dhe vdekje të parakohshme.
Ka të bëjë me punëtorët dhe fermerët në Bosnje dhe Hercegovinë, të zhvendosur nga përmbytjet dhe të mbetur duke luftuar për të rindërtuar jetën dhe jetesën e tyre përballë pasigurisë ekonomike në rritje.
Ka të bëjë edhe me tymin nga djegia e mbeturinave dhe biomasës për ngrohje në Maqedoninë e Veriut dhe gjeografinë që e bllokon atë ndotje në pellgun e luginës, duke e bërë Shkupin një nga kryeqytetet më të ndotura në Evropë.
Gjithnjë e më shumë, ndryshimet klimatike në Ballkan, ashtu si në pjesën tjetër të Evropës, nuk janë më abstrakte – ato janë një shqetësim i përditshëm, që kërcënon shëndetin, dobëson punësimin, thellon pabarazinë dhe tensionon qëndrueshmërinë e disa prej ekonomive më të ndjeshme të Evropës.
Ky rajon po përballet tashmë me pasojat; tani duhet të udhëheqë me zgjidhje.
Ndërkohë që debatet politike shpesh rrotullohen rreth megavatëve dhe çmimit të karbonit, një vijë tjetër ndarëse po shfaqet në tregun e punës. Pothuajse 3 milionë vende pune në Ballkanin Perëndimor janë ose të ekspozuara drejtpërdrejt ndaj goditjeve klimatike ose të rrezikuara nga tranzicioni i gjelbër. Shifrat janë tronditëse.
Vendet e rajonit pritet të humbasin deri në 16% të Prodhimit të Brendshëm Bruto për shkak të ndikimeve të motit ekstrem.
Këto nuk janë vetëm statistika; janë minatorë qymyri në Bosnje dhe Hercegovinë, të pasigurt për atë që i pret; fermerë në Shqipëri që shohin tokat e tyre të përmbytura; dhe të rinj që ende nuk kanë hyrë në forcën e punës, por tashmë ndihen të përjashtuar prej saj.
Çmimi i mosveprimit
Vetëm në vitin 2014, përmbytjet fshinë më shumë se 51,000 vende pune. Përmbytjet e vitit 2024 në Bosnje zhvendosën mbi 1,000 familje dhe detyruan ndërmarrje të vogla, që tashmë operonin me fitime të ngushta, të mbyllen.
Bregdeti i Malit të Zi, zemra e ekonomisë së tij turistike, përballet me kërcënime gjithnjë në rritje nga zjarret dhe erozioni. Në Maqedoninë e Veriut dhe Kosovë, valët gjithnjë e më të shpeshta të të nxehtit po e bëjnë më të vështirë dhe më të rrezikshme punën në sektorët ruralë dhe të ndërtimit. Në Shqipëri, ku bujqësia ende punëson më shumë se një në tre persona, 15,000 hektarë me kultura u shkatërruan nga një përmbytje e vetme në vitin 2017.
Kur ndodhin goditje klimatike dhe njerëzit ndihen të braktisur, besimi rrënohet; kur tranzicionet realizohen pa alternativa të qarta, frustrimi rritet; dhe kur përfitimet i marrin vetëm ata që janë të lidhur mirë, pabarazia thellohet dhe ngurtësohet.
Ndryshimet klimatike nuk i godasin të gjithë në mënyrë të barabartë. Ato gjithmonë i prekin së pari dhe më rëndë më të brishtët.
Na duhet një tranzicion i gjelbër, por mënyra se si e projektojmë dhe e menaxhojmë atë do të përcaktojë nëse do të sjellë qëndrueshmëri apo pasiguri të reja.
Në të gjithë Ballkanin Perëndimor, 16 termocentrale me qymyr kaf mbeten operacionale, të vjetruara dhe ndotin mjedisin. Mbyllja e tyre nuk është vetëm një domosdoshmëri klimatike, por edhe një tërmet social dhe politik.
Vetëm në Serbi dhe Bosnje dhe Hercegovinë, mbi 29,000 vende pune të lidhura me qymyrin janë në rrezik. Shumë prej këtyre komuniteteve janë ndërtuar rreth një industrie të vetme. Pa një plan, ata jo vetëm që do të humbasin vendet e tyre të punës, por edhe të ardhmen.
Dhe ndërkohë që fondet e Bashkimit Evropian kanë mbështetur 21 projekte të mëdha të gjelbra dhe kanë mobilizuar 6.8 miliardë euro, kostoja e tranzicionit – financiare, institucionale dhe sociale – ende tejkalon me shumë kapacitetin e rajonit.
Të ecim përpara me drejtësi
Kostoja mesatare e çaktivizimit të një termocentrali me qymyr kaf në Ballkanin Perëndimor varion nga 2.5 milionë euro deri në 12 milionë euro. Ato si Tuzla në Bosnje, i cili ka 60 vjet që operon dhe është ndër ndotësit kryesorë të Evropës, mbeten funksionalë pa një rrugë të qartë përpara.
Kosova, ku mbi gjysma e popullsisë në moshë pune është joaktive, përballet me sfidën më të madhe: deri në 17% e fuqisë punëtore do të duhet të ndryshojë detyrat e punës për shkak të tranzicionit të gjelbër. Këta punëtorë nuk kanë nevojë për retorikë, ata kanë nevojë për trajnime, mbrojtje dhe rrugë të reja.
Kur ndodhin goditje klimatike dhe njerëzit ndihen të braktisur, besimi rrënohet; kur tranzicionet realizohen pa alternativa të qarta, frustrimi rritet; dhe kur përfitimet i marrin vetëm ata që janë të lidhur mirë, pabarazia thellohet dhe ngurtësohet.
Nëse rajoni – dhe Evropa – do të ecin përpara, tranzicioni i gjelbër duhet të menaxhohet me drejtësi. Pyetja e vërtetë nuk është nëse do të bëhemi të gjelbër, por nëse do të marrim të gjithë me vete apo do të lëmë pas më të brishtët.
Duke iu kthyer Kertész-it: “Çfarë mbetet nga jeta kur iluzionet zhduken? Përgjegjësia.” Ajo që mbetet tani është përgjegjësia për të vepruar dhe për ta bërë këtë me drejtësi, largpamësi dhe guxim.
