Rreth një sobe me dru në një dyqan në Bajram Curri, në veri të Shqipërisë, një rreth grash punojnë, bisedojnë dhe shkëmbejnë foto të djemve dhe burrave të tyre, pothuajse të gjithë në Londër. Nga 12,310 emigrantë shqiptarë që shkuan në Britaninë e Madhe vitin e kaluar me varka, shumica dërrmuese ishin burra nga ky rajon malor. Ata u larguan për shkak të mungesës së punës ose ndjenjës së mërzisë dhe mungesës së shpresës.
Ky eksod po transformon jetën e grave dhe nënave që lanë pas. Në dyqanin Bajram Curri, gratë mblidhen për të bërë ushqime, për të prodhuar rroba dhe stoli të endura me dorë dhe për të vizatuar harta ecje për t’ua shitur vendasve dhe vizitorëve. Duke mbajtur zjarrin e shtëpisë të ndezur, ata kanë krijuar pikërisht atë që u mungonte njerëzve të tyre: një jetë sociale, një burim të ardhurash dhe shpresë.
Pavarësisht një bumi të fundit në turizëm, mungesa kronike e vendeve të punës në Shqipëri ende po i largon njerëzit. Kushtet ekonomike nuk janë aq të dëshpëruara sa ishin në komunizëm, por tranzicioni drejt një ekonomie tregu të begatë po rezulton i gjatë dhe i vështirë. Vendi ka disa nga pagat më të ulëta dhe kostot më të larta të jetesës në Ballkan. Një pagë minimale e propozuar do të jetë e pamjaftueshme për të përballuar inflacionin në rritje: në vitet 2021-2022, shqiptarët shpenzuan deri në 60% të të ardhurave të tyre vetëm për ushqime.
Të joshur nga thashethemet për një mënyrë jetese më të lehtë, fermerët zhvendosën familjet e tyre në qendra të vogla urbane si Barjam Curri. Menaxherja e faqes së internetit të dyqanit, Gerta, jetonte në fshat duke kultivuar perime dhe duke rritur dele derisa babai i saj vendosi të zhvendosej në një apartament të zymtë në qytet në vitin 2007. Kur ai nuk ishte në gjendje të gjente punë, familja pothuajse vuante nga uria.
Është e zakonshme në këto raste që gratë të bëhen mbajtëse të familjes duke përdorur “aftësi të brendshme” si pastrimi apo mbajtja e dyqaneve, shpjegon Catherine Bohne, një italiano-amerikane që ka jetuar në këto male për 15 vjet dhe ka ndihmuar në ngritjen e dyqanit Bajram Curri. “Ndërkohë burrat ulen përreth duke pirë rakinë dhe duke u ndjerë të dobët.”
Nën komunizëm, gratë ishin aktive në tregun e punës, por në vitet 1990 normat patriarkale u rishfaqën, duke i shtyrë gratë të kthehen brenda shtëpive, veçanërisht në pjesë më të largëta të vendit. Tani, burrat largohen në heshtje – shumë që largohen thjesht shkojnë në qytet duke mbajtur një bluzë në një qese plastike dhe nuk kthehen më. “Shpesh burrat nuk kthejnë para për shumë vite, sepse u kanë borxhe trafikantëve të qenieve njerëzore ose nuk mund të bëjnë mjaftueshëm duke bërë punë fizike. Gratë e mbetura vetëm duhet të vazhdojnë me gjërat”, thotë Bohne.
Kjo mund të sjellë liri të reja pas saj. Gerta ka mësuar aftësi teknologjike nga drejtimi i faqes së internetit dhe do të shkojë në universitet vitin e ardhshëm. Lida, menaxherja e dyqanit, u mbyll në shtëpi nga burri i saj derisa ai u largua për të gjetur punë në Belgjikë. Me katër fëmijë për t’i rritur vetëm, ajo bëri bizhuteri për të shitur, fitoi besim dhe përfundimisht ndaloi së dërguari mesazhe burrit të saj për të kërkuar leje për të dalë.
Projekti tjetër i dyqanit është krijimi i një rrjeti për gratë që fitojnë jetesën duke rritur ose mbledhur gjëra: boronica të egra, manaferra ose gështenja. Më parë, këto gra fitonin vetëm 10 € për tre ditë punë nga një pikë grumbullimi shfrytëzues i tregut. Zonjat në dyqan u inkurajuan që në vend të kësaj të bënin reçel, të cilin mund ta shesin për 5 € një tenxhere.
Për çdo histori suksesi, ka ende gra që janë të uritura, që bëhen viktima të skllavërisë moderne, ose që duhet të paguajnë borxhet për një djalë që mori një varkë për në Londër. Megjithatë, ka disa anë pozitive për gjeneratën e ardhshme. Nënat që presin që djemtë e tyre të largohen, tani kanë më shumë gjasa të përqendrohen në studimet e vajzave të tyre. Në vitin 2021, 71% e të regjistruarve në universitete në Shqipëri ishin gra, nga 58% një dekadë më parë. Ndërkohë pjesëmarrja e meshkujve në fuqinë punëtore ka rënë në mënyrë të vazhdueshme gjatë 30 viteve të fundit.
Dy orë larg Bajram Currit, në fshatin Shtiqën jashtë Kukësit, jeton Naze, 89 vjeç, me vajzën dhe tre mbesat. Duke qenë se djemtë dhe nipërit e saj janë të gjithë në Londër, ajo i përqendron energjitë e saj tek vajzat e saj, dhe “jo vetëm t’i gjejë një burrë të pasur“, thotë ajo me krenari. Mbesa nëntë vjeçare e Nazes më përshëndet me turp në anglisht. “Ajo studion shumë,” thotë Naze. “Një ditë ajo do të bëhet presidente e Shqipërisë”.
