Grupet e të drejtave të njeriut thonë se të paktën 185 njerëz janë vrarë dhe mijëra janë plagosur ose arrestuar, por demonstratat që filluan pas vdekjes së Mahsa Amini kanë vazhduar gati një muaj.
Duke sfiduar një goditje vdekjeprurëse në qytetet anembanë Iranit, protestuesit që kërkojnë përmbysjen e Republikës Islamike të Iranit e kanë shtyrë kryengritjen e tyre në javën e katërt, me punëtorët nga sektori jetik i naftës në vend që hynë në grevë këtë javë dhe aktivistët që bëjnë thirrje për ndërprerje të mëtejshme të punës dhe protesta të mërkurën.
Pavarësisht përpjekjeve të forcave të sigurisë të Iranit, duke përfshirë milicitë e frikshme Basij me rroba civile, për të shtypur protestat, ato vetëm sa janë zgjeruar. Disa janë kthyer në beteja kaotike në rrugë, me forcat e sigurisë që hapin zjarr dhe protestuesit po luftojnë dhe refuzojnë të japin terren, sipas dëshmitarëve, grupeve të të drejtave dhe videove të përleshjeve në mediat sociale.
Interneti dhe aplikacionet popullore të komunikimit në Iran janë ndërprerë për javë të tëra, duke e bërë të vështirë konfirmimin e numrit të vërtetë të goditjes së qeverisë ndaj protestave, të cilat janë udhëhequr dhe frymëzuar nga gratë që nga fillimi i tyre në mes të shtatorit. Por grupet e të drejtave të njeriut thanë të martën se të paktën 185 njerëz ishin vrarë, përfshirë 28 fëmijë, me mijëra të plagosur ose të arrestuar deri më tani. Qeveria tha se 24 nga forcat e saj të sigurisë ishin vrarë dhe rreth 2000 ishin plagosur.
Protestat u shkaktuan nga vdekja e 22-vjeçares Mahsa Amini në qelinë e paraburgimit nga policia e moralit pasi e arrestuan atë pas rregullit të sundimit të vendit që kërkonte që gratë të visheshin në mënyrë modeste dhe të mbulonin flokët në publik. Forcat e sigurisë të Iranit pretenduan se ajo vdiq nga një atak në zemër, por familja e saj tha se ajo ishte vrarë nga goditjet në kokë dhe ishte e shëndetshme në momentin e arrestimit.
Goditja e dhunshme e qeverisë ka qenë intensive në shumë qytete anembanë vendit dhe javët e fundit është përshkallëzuar në rajonin kurd ku jetonte zonja Amini dhe protestat filluan.
Një qytet atje, Sanandaj, rreth 250 milje nga Teherani, u vu nën zjarr intensiv gjatë fundjavës, sipas banorëve, grupeve të të drejtave dhe videove të postuara në mediat sociale. Forcat e sigurisë pa dallim hapën zjarr mbi banorët dhe shtëpitë dhe hodhën gaz lotsjellës në ndërtesat e banimit, duke vrarë të paktën shtatë persona dhe duke plagosur më shumë se 400, sipas grupit kurd të të drejtave, Hengaw.
Që nga fillimi i protestave në shtator, dy vajza adoleshente i janë bashkuar zonjës Amini si fytyrat e kryengritjes, duke u shfaqur në postera dhe në artin e rrugës në të gjithë vendin, emrat e tyre të brohoritur si thirrje dhe tendencë në Twitter në gjuhën perse. Vajzat – Nika Shakarami dhe Sarina Esmailzadeh, të dyja 16-vjeçare por nga qytete të ndryshme – u zhdukën pasi iu bashkuan protestave në shtator, dhe familjet e tyre e mësuan fatin e tyre vetëm pasi autoritetet u kthyen papritur me kufomat.
Qeveria pretendoi se vajzat kishin vrarë veten duke u hedhur nga ndërtesat. Por familjarët menjëherë i hodhën poshtë këto akuza, duke u thënë mediave dhe grupeve të të drejtave të njeriut se vajzat ishin rrahur për vdekje.
Javën e kaluar, udhëheqësi suprem i Iranit, Ayatollah Ali Khamenei, theu javë të tëra heshtjeje lidhur me protestat, duke akuzuar Shtetet e Bashkuara dhe Izraelin se po ndihmojnë demonstruesit dhe duke shprehur mbështetje për veprimet e forcave të sigurisë.
Por skena si ato të këtij muaji në Universitetin e Teknologjisë Sharif në Teheran – institucioni më elitar akademik i Iranit, ku autoritetet qëlluan me plumba gome në turmat e të rinjve dhe rrahën dhe arrestuan dhjetëra, sipas dëshmitarëve – kanë jehuar, duke zemëruar edhe disa iranianë që kishin mbështetur më parë qeverinë revolucionare.
Irani është tronditur nga lëvizje proteste mbarëkombëtare më parë, veçanërisht për rezultatet e kontestuara të zgjedhjeve në vitin 2009 dhe mbi ekonominë në 2017 dhe 2019. Këto sollën gjithashtu një reagim të shpejtë dhe vdekjeprurës nga autoritetet.
Por kryengritja aktuale jo vetëm që ka mundur t’i mbijetojë javëve të përpjekjeve për shtypje; është rritur gjithashtu dhe ka marrë një ton që kërcënon drejtpërdrejt udhëheqjen teokratike të vendit, me gratë që djegin hixhabet e tyre, kampuset që shpërthejnë në protestë dhe marshuesit duke brohoritur “Vdekje diktatorit!” dhe “Ne nuk duam një republikë islamike!”
Tashmë në prag të muajit, protestat kanë marrë një ritëm. Demonstrata më të mëdha po shpërthejnë në të gjithë vendin çdo disa ditë, duke përfshirë një të shtunën e kaluar. Ato janë mbështetur nga protesta më të vogla në shkallë lagjeje pothuajse çdo ditë, dhe nga akte të përhapura ditore të mosbindjes civile, duke përfshirë gra që ecin me flokë të zbuluar, dyqane që mbyllen dhe njerëz që brohorasin kundër regjimit çdo natë nga çatitë dhe dritaret e hapura.
Aktivistët bënë thirrje për një tjetër protestë mbarëkombëtare të mërkurën dhe u bënë thirrje punëtorëve dhe bizneseve të bashkohen.
Më shumë profesionistë i janë përgjigjur thirrjes kohët e fundit. Saeed Dehghan, një avokat i shquar, tha se një grup avokatësh planifikoi të organizonte një protestë jashtë ndërtesës së gjyqësorit në Teheran të mërkurën për të denoncuar “shtetin që shkel të drejtat e njerëzve“.
Shoqata kryesore mjekësore e vendit lëshoi një deklaratë të martën e nënshkruar nga 800 mjekë duke dënuar dhunën dhe duke thënë se ata e konsiderojnë “popullin si pronar të vërtetë të vendit dhe ne mbështesim kërkesat e tyre të drejta“.
Punonjësit e sektorit të naftës dhe energjisë kanë filluar grevë prej dy ditësh. Të hënën, punëtorët nga rafineritë e naftës Abadan dhe Kangan dhe Projekti Petrokimik Bushehr në Asaluyeh dolën në grevë dhe një video tregonte punëtorët në Asaluyeh duke bllokuar një rrugë dhe duke brohoritur “Vdekje diktatorit!” Njëmbëdhjetë punëtorë u arrestuan të martën, por protestat vazhduan, sipas raporteve të mediave, dhe të tjera priten të mërkurën.
Grevat që mund të dëmtojnë më tej ekonominë, veçanërisht ato të thirrura nga sindikatat që përfaqësojnë tregtarët e pazarit dhe sektorin e naftës dhe energjisë, mbajnë një peshë të rëndë në historinë e Iranit. Gjatë revolucionit islamik të vitit 1979, goditjet në ato sektorë ishin një mjet i fuqishëm që përshpejtoi kolapsin e Shahut.
Amnesty International dhe grupet e të drejtave dhanë alarmin të martën për dhunën që po shpaloset në Sanandaj, qytet në rajonin kurd, i cili ka një traditë të fortë të shoqërisë civile dhe partive të organizuara opozitare.
Rebin Rahmani, drejtor i Rrjetit të të Drejtave të Njeriut të Kurdistanit me qendër në Francë, tha se kishte identifikuar katër demonstrues të vrarë nga forcat e sigurisë në Sanandaj që nga fillimi i protestave, duke përfshirë një burrë rreth të 20-ave, i cili u qëllua në makinën e tij nga një oficer sigurie me rroba civile.
Videot e postuara në mediat sociale dhe të mbështetura nga rrëfimet e dëshmitarëve thuhej se tregonin forcat e sigurisë duke qëndruar në mes të një rruge në mes të ditës në Sanandaj, duke qëlluar mbi turmat. Natën, njerëzit krijuan barrikada në rrugë me mbeturina dhe zjarre dhe u kundërpërgjigjën duke hedhur tulla mbi forcat e sigurisë. Një video dukej se tregonte forcat që rreshtoheshin në një rrugë të zbrazët gjatë natës dhe qëllonin në dritaret e shtëpive.
Haider, një banor në Sanandaj rreth të 20-tave i cili punon në shitje dhe marketing dhe kërkoi që të identifikohej vetëm me emrin e tij të mesëm nga frika e hakmarrjes, i tha New York Times se kishte dëgjuar të shtëna armësh dhe zhurmën e protestuesve nga ballkoni i tij. Të shtunën dhe të dielën në mbrëmje. “Ne ishim të shokuar, ata po përpiqeshin të vrisnin njerëz,” tha ai. Kur ai dhe familja e tij u nisën për në një fermë jashtë qytetit të hënën, ata panë dronë vëzhgimi lart, tha ai.
Ministri i Brendshëm i Iranit, Ahmad Vahidi, udhëtoi për në Sanandaj të martën dhe tha në një fjalim se ata që protestonin në qytet ishin “armiku i kombit iranian“, sipas mediave zyrtare të Iranit. Zhurmat e armëve vazhduan edhe kur ministri bëri xhiron e qytetit.
Në Qom, një qytet fetar që ka qenë tradicionalisht një bazë fuqie për shtetin, protestuesit e rinj bllokuan rrugët dhe brohoritën për rrëzimin e Ajatollah Khameneit, sipas videove në mediat sociale.
“Ne duhet të jetojmë në liri!” tha Haider, banor i Sanandajt. Ai tha se një shoku i tij kishte humbur një sy pasi u qëllua nga fishekët. “Qeveria nuk duhet të zgjedhë çfarë veshim apo çfarë dëgjojmë.”
Përgjigja zyrtare ka qenë kryesisht shpërfillëse. Presidenti Ebrahim Raisi të shtunën i krahasoi protestuesit me mizat dhe i etiketoi si armiq gjatë një fjalimi në një kampus universitar. Më pas, demonstratat universitare morën një thirrje të re: “Raisi, zhduku!”
Kreu i gjyqësorit të vendit, kleriku i linjës së ashpër Gholam-Hossein Mohseni Ejei, ka luajtur një rol qendror në shtypjen e protestuesve, thonë zyrtarët. Por të dielën, ai dukej se po përpiqej të kontrollonte dëmin, duke thënë se ishte gati për dialog me protestuesit dhe se qeveria ishte e gatshme të bënte “korrigjime” në politika.
Por shumë iranianë e panë gjestin e z. Mohseni Ejei si të pasinqertë, dhe në vend të kësaj e morën atë si një shenjë se shteti po kuptonte se vetëm goditjet mund të mos zgjidhin krizën aktuale.
Qeveria po përballet gjithashtu me kritika gjithnjë e më të zëshme për trajtimin e krizës nga baza e saj e pushtetit, duke përfshirë disa politikanë konservatorë. Mohammad Sadr, një anëtar i Këshillit të Fuqishëm të Përshtatshmërisë që këshillon liderin suprem dhe ka mbikëqyrje mbi qeverinë, tha të martën se vdekja e zonjës Amini kishte ndezur “zhgënjime, kërkesa dhe zemërim të ndrydhur veçanërisht në brezin e ri” dhe shtoi se “nuk mund të sundosh me forcë“.
