Departamenti i Shtetit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, më saktë Byroja e Marrëdhënieve Ekonomike dhe të Biznesit, ka nxjerrë raportin vjetor periodik mbi “Pasqyrat e Klimës së Investimeve 2021”. Këto deklarata siç thuhet dhe në faqen zyrtare, japin informacion specifik për vendin mbi klimën e biznesit të më shumë se 170 vendeve dhe ekonomive, në mënyrë që të ndihmojnë kompanitë amerikane të marrin vendime më të informuara biznesi dhe të angazhohen në tregjet e huaja në një fushë më të barabartë loje.
Raporti për Shqipërinë mbështetet në 14 pika, ku trajtohen dhe vlerësohen që nga situatat ekonomike dhe politikat fiskale të vendit, planet e investimeve të huaja, aspekti ligjor dhe siguria në vend, analiza të sistemit gjyqësor në raport të investitorëve, mbrojtja policore, etj.
Për t’u ndalur konkretisht në një nga pikat kyçe të ekonomisë së vendit tonë e cila përbën dhe një aspekt të ndjeshëm për shqiptarët, pasi prek mirë situatën politike dhe ekonomike në vend, planet e qeverisë për riorganizimin e fuqisë punëtore dhe uljen e emigracionit të fuqisë punëtore. Sa të favorshme janë politikat dhe praktikat e punës në Shqipëri për investitorët e huaj?
Në raport thuhet se fuqia punëtore e Shqipërisë numëron rreth 1.22 milion njerëz, sipas të dhënave zyrtare. Pasi arriti kulmin në 18.2 % në tremujorin e parë të 2014, shkalla zyrtare e papunësisë është ulur vitet e fundit. Në Dhjetor 2020, papunësia arriti në 11.8 % krahasuar me 11.2 % në fund të vitit 2019. Papunësia në mesin e njerëzve të moshës 15-29 vjeç mbetet e lartë, në 21.7 %. Rreth 40 % e popullsisë është e vetë-punësuar në sektorin e bujqësisë. Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO), përqindja e punësimit informal në popullatën e punësuar ishte pothuajse 57% në 2019, më e larta në rajon.
Institucionet që mbikëqyrin tregun e punës përfshijnë Ministrinë e Financave, Ekonomisë dhe Punës, Ministrinë e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale, Shërbimin Kombëtar të Punësimit, Inspektoratin Shtetëror të Punës dhe subjektet private si agjencitë e punësimit dhe qendrat e aftësimit profesional. Shqipëria ka miratuar një sërë rregullash për të monitoruar abuzimet e punës, por zbatimi është i dobët.
Migrimi i jashtëm i punës mbetet një problem i vazhdueshëm që prek tregun shqiptar të punës. Ekziston një shqetësim në rritje për mungesën e fuqisë punëtore si për fuqinë punëtore të kualifikuar ashtu edhe për atë të pakualifikuar. Gjatë viteve të fundit, mediat kanë raportuar se një numër i konsiderueshëm mjekësh dhe infermierësh kanë emigruar në Bashkimin Evropian. Sipas OBSH -së, Shqipëria ka numrin më të ulët të mjekëve për frymë në rajon me vetëm 16.7 mjekë për 10,000 banorë në 2019. Në dhjetor 2020, paga mesatare e administratës publike ishte afërsisht 66,479 lekë (afërsisht 630 dollarë) në muaj. Në janar 2021, Qeveria e Shqipërisë rriti pagën minimale me 13 përqind në 30,000 lekë në muaj (afërsisht 280 dollarë), e cila ende mbetet më e ulta në rajon.
Më tej në raport vazhdon, në Mars 2019, parlamenti miratoi një ligj të ri mbi promovimin e punësimit, i cili përcakton politikat publike për punësimin dhe programet mbështetëse. Shqipëria ka një traditë të një sistemi të fortë arsimor të mesëm, ndërsa shkollat profesionale shihen si më pak prestigjioze dhe tërheqin më pak studentë. Megjithatë, kohët e fundit qeveria ka përqendruar vëmendjen në arsimin profesional. Në vitin akademik 2020-2021, rreth 19,000, ose 18.5 përqind, e nxënësve të shkollave të mesme ishin regjistruar në shkollat profesionale, krahasuar me 18 përqind në vitin e kaluar.
Ligji për të Huajt dhe vendimet e ndryshme të Këshillit të Ministrave rregullojnë regjimin e punësimit në Shqipëri. Punësimi gjithashtu mund të rregullohet përmes ligjeve të veçanta në rastin e projekteve të veçanta, ose për të tërhequr investime të huaja. Ligji për Fushat e Zhvillimit Teknik Ekonomik (TEDA) ofron stimuj financiarë dhe tatimorë për investime në zonë. Në shkurt 2020, parlamenti miratoi ndryshimet në Ligjin për të huajt, duke zgjeruar të njëjtat të drejta punësimi dhe vetëpunësimi të shtetasve shqiptarë për qytetarët e pesë vendeve të Ballkanit Perëndimor. Ligji i ri u shtrihet këtyre qytetarëve të njëjtat përfitime që ligji fillestar u siguronte qytetarëve të BE -së dhe vendeve të Shengenit. Ndryshimet e fundit lejojnë gjithashtu punësimin e shtetasve të huaj në kuadër të punës në procesin e rindërtimit që rrethon tërmetin e Nëntorit 2019.
Gjithashtu për fushën e punësimit është analizuar dhe trajtimi ligjor që përfshin Kodi i Punës ndaj politikave në mbrotjen e te drejtave të punëmarrësve. Kodi i Punës përfshin rregulla në lidhje me procedurat e përfundimit të kontratës që dallojnë pushimet nga puna. Kontratat e punës mund të jenë të kufizuara ose të pakufizuara në kohëzgjatje, por zakonisht mbulojnë një periudhë të pakufizuar nëse nuk specifikohet në kontratë. Punonjësit mund të mbledhin deri në 12 muaj rrogë në rast të një ndërprerjeje të papritur të kontratës. Kompensimi i papunësisë është afërsisht 50 % e pagës minimale.
Në bazë të Kodit të Punës dhe “Ligjit mbi Statusin e Punonjësit Civil” të ndryshuar së fundmi, si kontratat individuale ashtu edhe ato kolektive të punës rregullojnë marrëdhëniet e punës midis punonjësve dhe menaxhimit. Ndërsa nuk ka të dhëna zyrtare që regjistrojnë numrin e marrëveshjeve të negociatave kolektive të përdorura në të gjithë ekonominë, ato përdoren gjerësisht në sektorin publik, përfshirë ndërmarrjet shtetërore. Shqipëria ka një mekanizëm për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve të punës siç përcaktohet në Kodin e Punës, neni 170, por mekanizmi konsiderohet joefikas. Grevat janë të rralla në Shqipëri, kryesisht për shkak të fuqisë së kufizuar të sindikatave dhe ato nuk kanë paraqitur një rrezik të rëndësishëm për investimet.
Shqipëria ka qenë anëtare e Organizatës Ndërkombëtare të Punës që nga viti 1991 dhe ka ratifikuar 54 nga 189 konventat e ILO -s, përfshirë tetë Konventat Themelore, katër Konventat e Qeverisjes dhe 42 Konventat Teknike. Zbatimi i marrëdhënieve të punës dhe standardeve vazhdon të mbetet një sfidë, sipas ILO. Për më tepër, dialogu i punës ka vuajtur nga ndarja e vitit 2017 e Ministrisë së Punës dhe Mbrojtjes Sociale në dy institucione të ndryshme shkruhet në raport.
Pavarësisht një kuadri të shëndoshë ligjor dhe përparimit në reformën elektronike, investitorët e huaj e perceptojnë Shqipërinë si një vend të vështirë për të bërë biznes. Ata përmendin korrupsionin, veçanërisht në gjyqësor, mungesën e transparencës në prokurimet publike, konkurrencën e padrejtë, ekonominë joformale, ndryshimet e shpeshta të legjislacionit fiskal dhe zbatimin e dobët të kontratave si probleme të vazhdueshme në Shqipëri. Raportet e korrupsionit në prokurimet qeveritare janë të zakonshme. Përdorimi në rritje i kontratave të partneritetit publik privat (PPP) ka zvogëluar mundësitë për konkurrencë, përfshirë nga investitorët e huaj, në infrastrukturë dhe sektorë të tjerë. Analizat e dobëta kosto-përfitim dhe mungesa e ekspertizës teknike në hartimin dhe monitorimin e kontratave PPP janë shqetësime të vazhdueshme. Investitorët amerikanë janë sfiduar nga korrupsioni dhe përjetësimi i praktikave joformale të biznesit. Disa investitorë amerikanë janë përballur me mosmarrëveshje tregtare të diskutueshme me subjektet publike dhe private, përfshirë disa që shkuan në arbitrazh ndërkombëtar.
Probleme të tilla të shqyrtuara në raport krijojnë një skepticizëm për investitorët e huaj dhe ata amerikanë, pasi pasiguria e mbrojtjes ligjore, i ndalon ata të ndërmarrin investime serioze në vend. Vendi ynë ka nevojë për investime të mëdha në industry të ndryshme, në mënyrë që të ndryshojë dhe të nxise politikat e punësimit si dhe të zgjidhë problemin e emigracionit në vend.
